Wąwóz Pełcznica – Wzorcowa koncepcja ochrony i zarządzania krajobrazem kulturowym na przykładzie Wąwozu Pełcznicy pod Książem

Otoczenie Zamku Książ, wyraźnie odróżniające się od okolicznego górskiego pejzażu, było niezwykłe, znane i popularne z dwóch powodów.
Po pierwsze – z powodu bogatej szaty roślinnej w parku z nasadzeniami obcego pochodzenia, niespotykanymi nie tylko w tej części Europy, ale także niewystępującymi nigdzie indziej na Śląsku. Po drugie – z powodu dzikiej przyrody wąwozu, którego romantyczne ukształtowanie z początku XIX wieku był już dawno przesłonięte bujną roślinnością porastającą głęboki i wilgotny wąwóz. Imponujący był kontrast pomiędzy estetyzowanym krajobrazem i parkiem przypałacowym a nietkniętą niczym przyrodą wąwozu, którego skaliste zbocza towarzyszyły parkowi na całej jego długości.

(Koch, W. John: Erinnerungen an einen schlesischen Adelssitz – eine Bilddokumentation, Wrocław 1989, S. 67)

KRAJOBRAZ KULTUROWY WĄWOZU PEŁCZNICA

Obszar opracowania, obejmujący wąwóz Pełcznicy wraz z parkową promenadą, stanowi centralny element architektoniczno-krajobrazowego założenia rezydencjonalnego Książ w Wałbrzychu i Świebodzicach. Skalista, porośnięta drzewami dolina rzeki Pełcznicy, pod koniec XVIII w. została upiększona z zastosowaniem rozmaitych środków estetyzujących (m.in. architektonicznych i budowlanych).

W XIX w. założenie to było w bardzo dobrym stanie, a park krajobrazowy odwiedzali kuracjusze z sąsiedniego Szczawna Zdroju. Szczegółowe opisy można odnaleźć w licznych przewodnikach turystycznych i publikacjach.

Szkice i plany historycznych budowli ogrodowych znajdują się w Aktach Hochbergów w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.

Do dziś zachowały się relikty wczesnoromantycznego parku krajobrazowego, takie jak ruiny zamku, tarasy widokowe, ścieżki zawieszone przy ścianach skalnych (np. Ścieżka Hochbergów), stare drzewa parkowe, grota i sztucznie utworzony staw. Szlak Hochbergów został odnowiny w 2011 roku. Pozostałe obiekty są w złym stanie technicznym. Punkty widokowe przesłaniają drzewa, dlatego nie można już zobaczyć ważnych powiązań widokowych.

Staw Łabędzi od ponad 100 lat nie ma wody – wcześniej był on zasilany systemem kanałów wodnych. Historyczne połączenia drogowe zostały przerwane, a niektóre mosty już nie istnieją.

Zróżnicowana rzeźba terenu oraz specyficzny mikroklimat wpłynęły na bogactwo fauny i flory. Strome zbocza zbudowane są ze zlepieńców, które miejscami tworzą rumosz skalny widoczny zwłaszcza w rejonie Starego Zamku. Jedną z krajobrazowych atrakcji wąwozu są wychodnie skalne w rejonie Zamku Książ, osiągające około 80 m wysokości. Dolinę Pełcznicy pokrywają głównie lasy, podobnie jak teren całego rezerwatu przyrody, którego 98% powierzchni zajmują zróżnicowane zbiorowiska leśne. Na dobrze nasłonecznionych stokach przeważają kwaśne podgórskie dąbrowy (Luzulo luzuloidis-Quercetum), zaś górne partie zacienionych stoków porasta kwaśna buczyna górska (Luzulo luzuloidis-Fagetum).

W miejscach o łagodniejszym nachyleniu i na południowych stokach z żyźniejszym podłożem można spotkać świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae).

Dolne partie stoków zajmuje grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum). Strome zbocza rumoszowe pokrywa cenny i rzadki zboczowy las klonowo – lipowy (Aceri-Tilietum), stanowiący około połowę powierzchni rezerwatu.

Dno doliny zajmują podgórskie łęgi jesionowe (Carici remotae-Fraxinetum) z bogatym runem. Zacienione strome zbocza i rumosz skalny, a także ściany wokół zamku, porasta roślinność naskalna i urwisk krzemianowych. Tutaj można spotkać choćby paprocie jak zanokcicę północną i skalną (Asplenium septentrionale i Asplenium trichomanes).

Cennymi drzewami występującymi w rejonie doliny Pełcznicy są cisy pospolite (Taxus baccata), gatunek objęty ochroną prawną na stanowiskach naturalnych. Rezerwat jest jednym z 3 największych stanowisk tego gatunku w Sudetach, w którym odnotowano około 130 cisów o obwodzie pnia od 80 do 130 cm. Największe wrażenie robi cis pospolity „Bolko” o obwodzie pnia wynoszącym 285 cm na dzień ustanowienia go pomnikiem przyrody w 2008 r. Wiek drzewa według różnych źródeł szacuje się na 400–600 lat, tym samym zalicza się go do jednego z najstarszych okazów swojego gatunku w Sudetach.

Z uwagi na wyjątkowe walory przyrodnicze, Dolina Pełcznicy znalazła się w granicach: rezerwatu przyrody Przełomy pod Książem koło Wałbrzycha, utworzonego w 2000 r., Książańskiego Parku Krajobrazowego utworzonego w 1981 roku, a także Obszaru Natura 2000 – Przełomy Pełcznicy pod Książem utworzonego w 2009 r.

W praktyce pojawiają się różne problemy w zakresie komunikacji pomiędzy różnymi grupami interesariuszy, zwłaszcza na styku ochrony przyrody i ochrony zabytków. Do tej pory nie udało się wypracować ogólnej wizji dla ochrony i kształtowania krajobrazu doliny Pełcznicy.

Taki jest też nadrzędny cel projektu DBU, który jest zbieżny z oczekiwaniami głównych Partnerów wspierających. Zamek Książ w Wałbrzychu także planuje uwzględnić historyczny krajobraz parkowy w koncepcji rozwoju muzeum i turystyki.